ABOUT TRACKING CHANGE
Tracking Change is a research initiative funded by the Social Sciences Humanities Research Council of Canada and led by the University of Alberta, the Traditional Knowledge Steering Committee of the Mackenzie River Basin Board, the Government of the Northwest Territories, and many other valued partner organizations. Over six years (2015-2022), the project has aimed to fund local and traditional knowledge research activities in the Mackenzie River basin and sister projects in the Lower Amazon and Lower Mekong River Basins, with the long term goal of strengthening the voices of subsistence fishers and Indigenous communities in the governance of major freshwater ecosystems. The project developed in recognition that river systems are important social, economic, cultural, and ecological places that contribute to the well-being of communities in diverse ways. River peoples, particularly Indigenous peoples who have well-developed fishing livelihoods can offer extremely valuable insights about long-term (historic and current) patterns of social and ecological change and the interconnections between the health and dynamics of these river systems and that of river communities. Although based on oral traditions, this system of observation or “tracking change” is much like monitoring. Like those who live on Canada’s east and west coasts, the ability of Indigenous communities in the Mackenzie River Basin to maintain fishing as a livelihood practice is of social, economic, and cultural importance to all of Canada; if this river system is not healthy, how can we be?
Local and Traditional Knowledge in Watershed Governance.
Fishers have been tracking change in the same places, in the same ways, using the same signs & signals for many generations. Such traditional knowledge is key to our understanding of many kinds of issues resulting from resource development, climate change, and other land uses. This tracking of change is not simply a technical process; people watch, listen, learn and communicate about change because they care about the health of the land and the health of their communities.
Nâkiskâtowin meskocipayowin
Mecim ohci eta kayahk kayâsohci isitwanihk kiskeyitamowin eta sîpîy tepahaskan eta
kapemepayek tânsi kese isihcikewin
(Translated from English by Mary Cardinal)
nâkiskâtowin meskocipayowin — ôma oskayi ayiwak natonikewin kîkway ka ahtameyihtamihk ka ka mawatahiht sônîyâw ohci ôma ayisiniw pamestamâkewin ka ayisiyinewehk weyasowewin ohci Canada mîna awîyak kahke nikânohtaket ôma University ohci Alberta ôma kiskeyitamowin ka nakateyehtamihk kîkway mâmawâyawin ohci ôma Mackezie sîpîy tepahaskan eta tapemepayek mâmawâyâwin, ôma kihcokimanahk ohci ôma kewetinohk mîna mihcet kotak oyakihcikowin wicewâkanihtowin kwayaskâscikewin. A awîyak nikotwsâsik [2015-2022] ôma oyesehcikewin kahke ka mawatahiht sônîyâw mecim ohci eta kayahk mîna kayâsohci isihwanihk kiskeytamowin natonikewin waskawîwîna pihci ôma Mackenzie sîpîy tepahaskan eta kapemepayek mîna peyakwan kekâc oyesehcikewin pihci ôma nawâc capasis Amazon mîna nawâc capasis Mekong sîpîy tepahaskan eta kapemepayek asci ôma metoni konisi tanta ka kisipipayik nikanowin ohci ka maskawsehtahk ohi pihtâkosiwina ohci tânsi kesipimacehisohk opakitahwâwak mîna ayîwak askehk etah ka ohci ohpikit mâmawâyâwina pihci ôma kese isihcikewin ohci ayîwak ka oskâyak nîpîy isi nakayâskamowin. ôma oyesehcikewin ka osihcikehk pihci nistawinâkewin nema sîpîy tânsi ka isi wepinikehk metoni mistahi ispihteyehtakwana pamestamakewin manacikewin tansi kesihtwaht mîna isinakayâskamowin ayawîna nema pakitkewin eta ôma miyo ayâwin ohci mâmawayâwina pihci pahpitos kîkway oteyisih. sîpîy ayisiyiniwak, wâswîs kîspin mîna awîyak askehk etah ka ohci opihkititaw ayisiyiniwak awîna metoni kwayas ka osihcikehk nôcikinosewewin pimâcihowin kahke mekowak naspic kîkway ka miyo âpatak neyak kîkway ka wapahtamihk nânitâw metoni konis [kayâsispayowin mîna mekwac ôma nâkatâpacikewin] ohci pamestamakewin mîna isi nakayàskamowin meskocipayiwin mîna ôma âniskômohcikewina tastawâyihk ôma miyomacihowin mîna tôtamowina ohci ohi sîpîy isi cikewina mîna nema ohci sîpîy mâmawâyâwina. ata awîtak ka macipayihciket ôma namoya masinahikatehk kayâsohci isitwawina, ôma isicikewin ohci nâkatâpacikewin ahpo “nâkiskâtowin meskocipayiwin” eyikok mweci peyakwan kîkway ka wapahtehewemakahk. peyakwan neki awina ka wikitaw ôma Canada sâkâstenohk mîna pahkisimownohk eta iskopayiwin tipahaskan, ôma kaskihtâwin ohci awîyak askehk eta ka ohci opihkit mâmawâyâwina pihci ôma Mackenzie sîpîy tepaskaneta ka pemepayehk ka nânapâcihtahk kîkway nôcikinosewewin peyakwan pimâcihowin ka tôtamihk ohci ôma pamestamakewn, manacicikewin mîna tansi kesihtwahk mistahi ispehteyehtakosowin eti kahkiyaw ohci Canada, kispin ôma sîpîy isicikewin namoya kâmiyomahcihohk tanisi ekwa kîyânaw ?
nôcikinosewak natonawewak nâkiskâtowin meskocipayawin eta ôma peyakwan eti isi, âpacihtataw peyakwan kisinawâcecikana mîna wihtamakewina ohci mihcet osehcikewin. ekotowa kayâsohci isitwanihk kiskeyitamowin eyoko kihcina ôma kîyânaw kanistohtamahk ohci mihcet kîkway ohci isâyâwin tânsi ka isponpayik ohci isihcikewin osihcikewin, kasiwepahk kesikâw meskocipayiwin mîna kotak askîy apahtak. ôma nâkiskâtowin ohci meskocipayiwin namoya soskwâc papeyahtik nihtaw sehcekewin nahascikewin, ayisiyinowak nakateyihcikewin, nitotamowin, ka kiskinohamakosihk mîna wihtamatowin nanitaw meskocipayowin eyoko ohci wiyawâw ayîwak iteyitamohk ôma miyomacihowin ohci ôma askîy mîna ôma miyomacihowin ohci wiyawâw mâmawâyâwina.
Ilitchuriyaa Allanguqtuaq …
Nunamun Traditional Knowledge Watershed Governancemi
(Translated from English by Holly Carpenter)
Ilitchuriyaa Allanguqtuaq … una nutaaq qiniqtuat moniit Social Science Humanities Research Council Canadami asulu Ilisakvikmi University of Albertami, asulu Traditional Knowledge Steering Committee Mackenzie River Basin Boardmi, asulu Northwest Territories Governmentlu asulu inugiaktut savagtiit. Asulu arvinilikmi tatqiqsiutitmi (2015-2022), una savagaa moniit inuuniarvikmi traditional knowledgemi savaktit tadjvangatchiaqtuaq Mackenzie River basinmi asulu tamaita savaat asulu Lower Amazonlu, Lower Mekong River Basinmi, una sivituyuuqmi uqausiit pimayaa iqaluitlu indigenous inuit inuuniarvikmi asulu governance ilitaq imiriktuq ecosystemi. Una savaktit sanayuaq ilitarilangayaat kuukmi atautchikun savaktuut nakuruallaktuaq socialmi, asulu economiclu, culturalmi asulu ecologicalmic nunami qaitaalu quviasuktusi inuuniarvikmi allauyuaq. Kuukmi Inuit, asulu Indigenous inuit sanayuat iqaluk savaktiit ukausiit ikayuqnaiikpiit sivituyumik (ingilgaan asulu ubluumi) nuunam ungavausigaa social ecologicalmi interconnectionlu akunriaqtuaq kuukmi system asulu kuuk inuuniarvikmi. Una ingilgaan ukausiit, una system nautchuuq “Ilitchuriyaa Allanguqtuaq Nuna” asulu nauthuuqtuut. Asulu, aimayuat Canadam kivataani uataanimi, savaakti Indigenous inuuniarvikmi Mackenzie River Basinmi ilitaqlu iqaluuq inuit asulu social, economic, culturalu nakuruallaktuaq Canadami; una kuuk system salumaittuq, qanuqmi inuuyuaqnaiktuyuut?
Una iqalungniaqti ilitchuriyaa allanguqtuaq nuna atdjigiiktukmi, aglagaa asulu nunaam nakataq inugiaktutmi inuuyuaqmi. Una tradional knowledgemi nakuruallaktuaq inugiaktutmi tamainna uqausiit resource developmentmi, climate changelu asulu nuunammi atugaa. Ilitchuriyaa Allanguqtuaq Nuna uqausiit technical savaktii; inuit takunnagaalu, naalaktuat, ilitaa asulu uqaqtuuqungavausigaa aamaittuqlu nunaamlu inuuniarvikmi.
Gúlı́h Agodaandıh Kexoets’ı̨hndıh
Dene Gonáodhe Gots’ęh Móla K’ę́ę́ Shu Nahetu Exoets’ı̨hndıh
(Translated from English by Jimmy D Hope)
Gúlı́h Agodaandıh Kexoets’ı̨hndıh…Tł’a edı Ndéhe, Canada, gogha Dene Dáóndı́h Dene Ełexéh Zhágogı́ndı́h Gok’eagenehta T’áh Eghálagendake, samba t’áh gots’ágendı t’áh tł’a Alberta gogha Edı̨htł’éh Goghágonetę Ndedhé, Dene, Dene K’ę́ę́ Gonáodhe Gháádé Dehcho K’ę́ę́ Tsı̨́gudhıle Gha Kexoegı̨hndıh T’áh Gedéhtth’ıke, Góhdlı Ndéh ts’ę́ K’aodhe, gots’ęh Dene Amı́ı Ndéh gots’ęh Tu Egedı̨hchá, ełexéh eghálagendake á ǫt’e. Zhundah ets’ę́tae xaye ǫ́ǫ́ts’ę́ godlı̨h (2015-2022) gots’ę́ éhsą́ą́ edı ndéh adezhoǫ teh gots’ęh ndéh sáanét’é, nahę́t’e t’áh gotu gots’ęh gondéh tsı̨́gudhıle gots’ę́ eghálagendake, “Lower Amazon Rıver, gots’ęh, Lower Mekong Rıver Basın”, goxéh eghálagenda gha. Kaondı́h eghálaɂı́da t’áh éhsą́ą́ dúle Dene amı́ı ezhı deh k’ę́ę́ edek’ę́ę́ zhágogı́ndı́hke gots’ę̨h łue t’áh gogendı́h edegedetsı gogondıé ets’edı́tth’e gha. Ezhı ndéh gots’ęh Dene Kéle éhsą́ą́ zhundı́h gots’ęh azhı́ı egogedı̨hshǫ gogháádé dáóndı́h zhundaa gogha ezhı ndéh, tu, gots’ęh Dene ezhı názhádéh adezhǫ gogha gonezųų agóot’é gots’ę́ nezųų ełexéh eghálagenda gha góɂǫ keogedı̨hshǫ. Dene Kéle tł’a kı́ zhundı́h goghǫh ełexéh zhágogı́deh t’áh zǫh éhsą́ą́ zhundı́h gots’ęh gondı k’éágendı́h kó, kaondı́h t’áh gondı k’éts’endı́h shu, ká met’áodéɂá á ǫt’e. Dene amı́ı Canada gombáh, zhambáhtú, Pacıfıc, gots’ęh Atlantıc Ocean, gots’ęh łue agehɂı̨ t’áh gogendı̀h edegedetsı, zhambáhtú k’eh tu dáóndı́h gháádé éhsą́ą́ dáodenéhsų́ gots’ę́ dúle gots’endı́h edets’edetsı keogedı̨hshǫ. Ezhı gháádé shu dúle Dehcho k’ę́ę́ tu exoets’ı̨hndıh gots’ę́ eghálats’enda.
Dene łue agehɂı̨, dáodéhthaa ededı̨ı̨ gots’ęh gocho, gocho, ezhı tu ts’ęh łue agı̨hɂı̨́ gogháádé éhsą́ą́ gúlı́h adaandı́h nıdé, akúh ét’ıh keogedı̨hshǫ gha. Ká Dene gonáodhe kaondı́h shu met’áodı́dhı t’áh á eghálaɂı́da. Gondı kaondı́h gháádé shu dúle dáóndı́h ndéh gonádhıh gots’ęh t’ahsı́ı gúlı́ı ndah t’áh shu ndéh gúlı́h agodandıh keodı́zhǫ olı́. Dáóndı́h nahendéh gúlı́h adaandıh kexoets’ı̨hndıh t’áh eghálats’enda, ká kų́tł’ı́é met’áodéɂá á ǫt’e, kó, kı́ eghálaeda méodendı ǫt’e ı́le: Kı́ satsǫǫ t’áh zǫh ndéh ehxoıdıh ı́le….nezųų Dene godéhthı́tth’ǫ shu gha góɂǫ. Nahendı́h nezųų enda gháádé zǫh éhsą́ą́, nahɂı̨ı̨ shu, nezųų ı́nda gha.
Acompanhando Mudanças
Conhecimento Local e Tradicional na Governança de Bacias Hidrográficas
(Translated from English by Renato Silvano)
Acompanhando mudanças…é uma nova iniciativa de pesquisa financiada pelo Social Sciences Humanities Research Council of Canada (Conselho de Pesquisa em Ciências Sociais e Humanas do Canadá) e liderada pela Universidade de Alberta, o Traditional Knowledge Steering Committee of the Mackenzie River Basin Board (Comitê Diretor de Conhecimento Tradicional do Conselho da Bacia do Rio Mackenzie), o Government of the Northwest Territories (Governo dos Territórios do Noroeste) e muitas outras valiosas organizações parceiras. Ao longo de seis anos (2015-2022), o projeto irá financiar atividades de pesquisa envolvendo conhecimento local e tradicional na bacia do Rio Mackenzie e projetos irmãos nas bacias do Baixo Amazonas e do Rio Mekong, com o objetivo de longo prazo de fortalecer as vozes dos pescadores de subsistência e comunidades aborígenes na governança dos principais ecossistemas de água doce. O projeto foi desenvolvido em reconhecimento de que os sistemas fluviais são importantes do ponto de vista social, econômico, cultural e ecológico e que contribuem para o bem-estar de comunidades de diversas formas. Povos dos rios, especialmente povos Aborígenes que possuem meios de subsistência bem desenvolvidos associados à pesca, podem oferecer conhecimentos extremamente valiosos sobre padrões de longo prazo (históricos e atuais) de mudanças sociais e ecológicas e sobre as interconexões entre a saúde e a dinâmica desses sistemas fluviais com as comunidades ribeirinhas. Embora baseado em tradições orais, esse sistema de observação ou “acompanhamento de mudanças” é muito parecido com um monitoramento. De forma similar aos que vivem nas costas leste e oeste do Canadá, a habilidade das comunidades aborígenes na Bacia do Rio Mackenzie de manter a pesca como meio de subsistência é de importância social, econômica e cultural para todo o Canadá. Como teremos um pais saudável se este sistema fluvial não é saudável?
Pescadores têm acompanhado mudanças nos mesmos locais, das mesmas maneiras, utilizando os mesmos indícios e sinais por muitas gerações. Esse conhecimento tradicional é a chave para nossa compreensão de muitos tipos de problemas resultantes do desenvolvimento no uso de recursos naturais, mudanças climáticas e outros usos da terra. Este acompanhamento de mudanças não é simplesmente um processo técnico; as pessoas observam, ouvem, aprendem e se comunicam sobre as mudanças, porque essas pessoas se preocupam com a saúde da terra e a saúde de suas comunidades.
ตามรอยการเปลี่ยนแปลง…
ความรู้ท้องถิ่นและพื้นบ้านเพื่อธรรมาภิบาลลุ่มน้ำ
(Translated from English by Kanokwan Manorom)
ตามรอยการเปลี่ยนแปลง…เป็นโครงการวิจัยริเริ่มใหม่ที่สนับสนุนงบประมาณโดยสภาการวิจัยด้านสังคมศาสตร์และมนุษย์ศาสตร์แห่งประเทศแคนนาดา ที่นำการวิจัยโดยมหาวิทยาลัยอัลเบอร์ต้า คณะทำงานความรู้พื้นบ้านแห่งลุ่มน้ำแมคเคนซี่ ดินแดนนอร์ทเวสต์เทร์ริทอรีส์ และ องค์กรพันธมิตรจำนวนมากทั่วโลก ดำเนินโครงการเป็นระยะเวลามากกว่า 6 ปี (พ.ศ. 2558- พ.ศ. 2563) โครงการนี้ให้การสนับสนุนหน่วยงานระดับท้องถิ่นในการดำเนินงานวิจัยในพื้นที่ลุ่มแม่น้ำแมคเคนซี่ และลุ่มน้ำในเครือข่ายได้แก่ ลุ่มน้ำอะเมซอนตอนล่างและลุ่มแม่น้ำโขงตอนล่าง โดยมีเป้าหมายระยะยาวเพื่อสร้างความเข้มแข็งและเพิ่มอำนาจให้กับเสียงและเรื่องราวของชาวประมงพื้นบ้านและชนพื้นเมืองให้ได้รับการยอมรับในการจัดการน้ำแบบธรรมาภิบาลในระบบนิเวศของลุ่มน้ำหลักๆ นอกจากนี้ โครงการวิจัยนี้ยังพัฒนาขึ้นเพื่อสร้างความตระหนักและให้เห็นความสำคัญของระบบนิเวศน้ำในมิติสังคม เศรษฐกิจ วัฒนธรรมและพื้นที่ทางระบบนิเวศในฐานะที่เป็นส่วนสำคัญในการสร้างความอยู่ดีมีสุขกับชุมชนในด้านต่างๆ ทั้งนี้คนในลุ่มน้ำโดยเฉพาะคนพื้นเมืองมีการพัฒนาการดำรงชีพบนฐานการประมงพื้นบ้านมายาวนาน พวกเขาคือผู้ที่จะบอกเล่าความรู้อันลึกซึ้งเหล่านี้ด้านประวัติศาสตร์ ความเป็นมาของแบบแผนการเปลี่ยนแปลงทางสังคมและระบบนิเวศรวมทั้งการเชื่อมโยงระหว่างสุขภาวะและพลวัตการเปลี่ยนแปลงของระบบนิเวศแม่น้ำในชุมชนริมน้ำ การศึกษานี้ไม่เพียงศึกษาข้อมูลจากการบอกเล่าเรื่องราวลักษณะปากต่อปากต่อๆกันมา แต่จะเน้นการสังเกตการณ์ในพื้นที่หรือที่เรียกว่าเป็นการติดตาม “รอยการเปลี่ยนแปลง” อย่างเป็นระบบ เช่น พบว่าชนพื้นเมืองที่อยู่ในแคนนาดาทางตะวันออกและชายฝั่งทางตะวันตกในพื้นที่ลุ่มน้ำแมคเคนซี่มีศักยภาพในการการธำรงรักษาวิถีประมงพื้นบ้านในฐานะปฏิบัติการณ์ดำรงชีพที่มีความสำคัญยิ่งทางสังคม เศรษฐกิจ และวัฒนธรรมที่สะท้อนความเป็นแคนนาดา ซึ่งถ้าหากระบบนิเวศน้ำไม่สมดุลแล้ว ความเป็นสังคมนั้นจะเป็นอย่างไร?
ชาวประมงคือผู้ตามรอยการเปลี่ยนแปลงของระบบนิเวศในพื้นที่เดิมๆ ใช้วิธีการ สัญลักษณ์และสัญญาณแบบดั้งเดิม ที่สั่งสมมาหลายชั่วอายุคน ความรู้พื้นบ้านเหล่านี้คือกุญแจสำคัญยิ่งในการให้พวกเราเข้าใจประเด็นต่างๆอันเป็นผลมาจากการพัฒนา การเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศ และการใช้ที่ดิน “โครงการตามรอยการเปลี่ยนแปลง” นี้ไม่ใช่แค่กระบวนการทางเทคนิคง่ายๆแต่เป็นโครงการที่เน้นการจับตามองความเป็นคน ฟังเสียงของพวกเขา เรียนรู้จากพวกเขาและสื่อสารเกี่ยวกับการเปลี่ยนแปลงกับพวกเขาเพราะว่าพวกเขาคือผู้รักษาและหวงแหนสุขภาพของแม่น้ำและสุขภาวะของชุมชน
ɁEDA ɁÁNE HÁDI
(Translated from English by Dennis Drygeese)
(ɂeda ɂáne hádi) diri ɂasíı deghódh ɂát’e, díı bek’é ɂeghálada xá tsambá níla síı Social Sciences and Humanities Research Council of Canada. University of Alberta béttłázį ɂát’e. Diri ɂełá ɂeghádalana síı dëne ch’ánie committee k’é déł ̨tthíı, Mackenzie River Basin Board, ɂedzanënk’éya ts’en government.
ɂeł ̨k’ekaghe ghái ts’ën ɂeghaálada xá, diri Mackenzie River Basin yághe dëne ch’ániê k’oneka xá, tth’I yuwe kúcho násdis bek’į́zı̨ lá háł̨e, Brazil-u tth’ı Thailand. Diri beyáki nátsër xá benën k’é hayorı̨la, kué húlı̨ síı tsę́de ch’á.
Diridez dá nílı̨ síı dëne bá bełoreɂá ɂát’é, dëne ch’ánie-chu tth’í dëne yétà nezo deɂeghena. Dëne dez ga náde síi ɂasíı k’edarël yą ɂát’e, t’át’o łué ghą́ náts’edé-u tth’ ı yúnízı̨ chu ɂedǫ chú dáųt’e síı t’á ɂedǫ ɂajá síı. Dırı yúnízı hánı húlı̨ ɂasíı k’óneka lát’e (ɂedǫ ɂáne hádı), Canada k’éya náde k’į́zı̨, Háyorį́la dátthela síı Mackenzie River Basin k’eyághe bebá bet’óreɂá ɂát’e t’át’o béchanı k’e ɂeghálana síı. Hárëlyǫ́ Canada bebá bet’óreɂá ɂát’e ɂedlát’o nezǫ dáıdá núwe ghą́ dez ts’ę́de dé.
ɂedǫ thá ts’ën dırı (fishers) t’át’o ɂasíı k’óneka síı ɂełǫ́ hát’o ɂeghá lana, Dëne ch’ánıé bet’óreɂá ɂàt’e dırı núwe nën k’é t’ánudı síı begháre ɂeghàl’ada. Dëne xe ɂeł̨xél hádanı ɂát’e ɂasíı hétı̨ de ɂako ɂasíı déthét’ą dé ɂako. Háyǫríla chú be nëne-chú ghą́ nánı dé t’a.
T’ą́ yek’e ɂeghálanó síı Dëne ch’ánıé k’é déł̨tth’ı
Èjee Nàtr’ìgwìnii’àii Guk’àndehnaatìi
Chuu K’àdatr’agwadaadhàt hàh Gwaa’àn ts’àt Yeenoo Gwìniidhat Jidìi Gàhgwidandàih
(Translated from English by William Firth)
Èjee Nàtr’ìgwìnii’àii Guk’àndehnaatìi…jùk nits’òo gàhgwidandaii k’ìighe’ aii Social Science Humanities Research Council kat goovàazhii gwizhìt tsèedhòh gwintł’àtr’ąhtshuh gwàt University Alberta eenjit goonee’aa, akoots’àt khehłòk nàgwìjìlzhii Traditional Knowledge Steering Committee dzhat Nàgwìchoonjik gwinjik geenjit zhàn giinlìi, Nakhwanankat geenjit K’àdagwadaadhàt ànts’àt izhuu kat nakhwindii gwà’àn tthak diiyàh gwichìl’ee gidilìh. Nagwidàdhat nihk’iitik gwinjik (2015-2022), aii juudìn jii gwitr’it gwizhìt gidilii kat chan Nàgwìchoonjik gwinjik ànts’àt yi’èenuu Amazon Njik gwìdii gwà’àn akoots’àt nijìn Mekong Njik gwìdii gwà’àn gwitr’it goots’an gogwahahtsaa łòo yeendoo jì’ dinjii kat dàgwehdeenjaa geenjit gwìniint’aii gogwaatsii geenjit diinjigidijìi duulèh nits’oots’àt łuk kàagiheedi’yaa geenjit gòo chuu k’àtr’ìnaatìi. Tr’oochìt aii gwizhìt łòo nits’òo chuu ch’ih k’ìighe’ t’at gwìidàndaii gòo nits’òo chuu ch’ih kak geenjit tr’igwiindài’ gwàt (yi’èenoo ts’àt jùk gweendòo) chuu dàgòonch’uu geenjit goovàh gwaandak tr’ehshit łòo gwik’ìt chan guunke’ta’aih. Nijìn gwà’àn łuk kàn gwìidàndai’ gòo nijìn gwà’àn diik’ìidìjii geenjit chan giiniindhan gòo han nihłinehch’ì’ aii han iisrits’àt gwizhìt niinlaii łòo aii gwandak chan kàgintii gwàt duulèh aii kak gik’àgàhaandal ànts’àt izhuu kat gwàh gogwahaandàk. Gwàt nihts’àt tr’igįįkhii k’ìighe gwik’ìt gik’àtr’aanjii, jii t’at nits’òo tthak “èjee nàtr’ìgwìnii’aii guk’àndehtr’inaatii” łòo gwiyaa’an gwik’ìt gòonlìh. Nijìn gwee’ee gòo gweenii gwà’àn gwàts’at tthak, aii han zhìt jidìi kàn gugwandaii gòo vehdanh jì’ duuyeh jùk gwits’àt gwìidàndài’ ànts’àt tthak łòo gwi’ìt nagwijàazhii gwik’ìnji’ìidìjìi; han nihłinehch’ì’ srìigwandaih kwah jì’, dàgwìheech’yàa?
Juudìn Łuk Kàagidi’ii Kat chan nits’òo gwìidàndaii łòo gwįįzrii guk’àndehtr’inaatii, nits’òo akòo t’àgwidi’ii tth’aih gwik’ìt gòo’àii, yi’èenoo nits’òo akòo t’àgeedi’in’ gwik’ìt jùk gweendòo akòo t’àgwidi’ii. Jùhts’ants’àt gwik’ìt gwìidàndaii ànts’àt tthak jùk nits’òo nants’at t’àtr’ah’ii gòo gwindii gwà’àn jidìi gwitr’it gogwaatsii akoots’àt jùk nits’òo gwìidàndaii yee’òk nan èjee nàtr’àgwìheedhaa gwik’ìt gòo’àih. Jùu t’àgòonch’uu t’at gì’gwàdhan kwaa gwàt dinjii kat jidìi tthak gogwinaa’ii, goodhìlch’eii, gik’àtr’aanjii ts’àt nihts’àt tr’agwaandak, aii nan k’àtr’inaatii geenjit giiniindhàn.
